Пра што маўчаць цацкі. Музейную экспазіцыю нямых сведак блакады Ленінграда сабралі ў школе Мінска
Сваё бачанне на будучыню цяперашняга Пецярбурга ў гады Вялікай Айчыннай вайны было і ў немцаў, і ў Стаўкі савецкага галоўнакамандавання. Спробы разарваць самкнутае вакол горада на Няве кальцо блакады гісторыкі пазней назавуць вайной тактык за перавагу на Ленінградскім фронце. Ні адзін з бакоў не падазраваў аб планах праціўніка, але ў самым неабароненым становішчы былі жыхары асаджанага горада, якіх душылі голад і хваробы, а больш за іншае — няведанне. У дзень 80-й гадавіны поўнага вызвалення Ленінграда ад фашысцкай блакады карэспандэнты БЕЛТА пабывалі ў сталічнай сярэдняй школе нумар 7, каб пачуць і запісаць словы маўклівых сведак аднаго з самых жорсткіх актаў генацыду супраць мірнага насельніцтва. Асабістыя рэчы дзяцей, студэнтаў, рабочых і служачых, якія выжылі ў акружаным захопнікамі горадзе на Няве, раскажуць пра лёсы сваіх гаспадароў. Гэта гісторыі пра 872 дні страт, хвароб, страху за сябе і блізкіх, а таксама сотні тысяч прыкладаў стойкасці, мужнасці і вялізнага жадання выжыць.
«Плошча нашага музейнага пакоя, дзе захоўваюцца экспанаты з блакаднага Ленінграда, невялікая. Гэта цэнтр патрыятычнага выхавання школы, які садзейнічае прывіванню кожнаму вучню любові і павагі да Радзімы, выхаванню беражлівага стаўлення да гісторыі народа, умацаванню сувязі пакаленняў. Усе ўрокі, праведзеныя ў такім музейным пакоі, набываюць асаблівы сэнс, што было б немагчыма без захопленых сваёй справай настаўнікаў», — расказвае, сустракаючы нас на ўваходзе ў сваю школу, дырэктар Вольга Кабяк.
Маленькае вучэбнае памяшканне, перапрафіляванае 20 гадоў таму ў выставачную залу музея, зусім, аднак, не прымяншае вялізнага значэння гэтага праекта для ветэранаў і дзяцей той вайны, школьнікаў і настаўнікаў. На сёння ў фондзе музейнага пакоя «І памяць сэрца гаворыць…» налічваюцца 265 экспанатаў. Сярод іх мемуарныя ўспаміны і расказы, фатаграфіі і кнігі, лістоўкі і перыядычныя выданні ваеннага перыяду, прысвечаныя гераічным падзеям абароны Ленінграда. Але безумоўнай адметнасцю школьнай калекцыі сталі асабістыя рэчы і ўзнагароды абаронцаў горада і ўдзельнікаў блакады, добраахвотна перададзеныя ў дар музею.
Намеснік дырэктара па выхаваўчай рабоце Антаніна Дыро ўспамінае: калі экспазіцыя толькі збіралася, у школу для сустрэч з дзецьмі прыходзілі да 30 былых салдат і дзяцей вайны, якія трымалі ў руках зброю пры прарыве блакады або змагаліся з голадам і холадам у асаджаным горадзе. Цяпер толькі па асаблівых выпадках: сумная дата пачатку блакады Ленінграда, прарыў акружнога кальца ці поўнае вызваленне горада, а яшчэ абавязкова ў Дзень Перамогі, школьнікаў наведваюць ад сілы два-тры ветэраны. Гэта ўжо не салдаты, а дзеці вайны. Іх захаваныя тады яшчэ наіўнымі вачамі ўспаміны пра жахі блакады робяць моцнае ўражанне на сённяшніх школьнікаў.
«Зусім нядаўна дзяцей наведвала наша любімая ветэран вайны Людміла Аляксееўна Чысцякова. Калі ў час урачыстай часткі ў зале пачаў гучаць метраном, яна ледзь не расплакалася. Мы былі здзіўлены. Потым Людміла Аляксееўна расказала, што і праз 80 гадоў не можа спакойна слухаць метраномны адлік, бо тады, у блакадным Ленінградзе, ён азначаў пачатак артабстрэлу. Шчасцем было, калі пасля заканчэння адліку, ты заставаўся жывы. Значыць, яшчэ не ўсё страчана, яшчэ ёсць надзея», — дзеліцца Антаніна Дыро гісторыяй, што ўразіла яе.
У той страшны дзень, які назаўсёды адбіўся ў памяці маленькай Люды, дзяўчынка засталася з братам у кватэры ленінградскага даходнага дома, з тых, што будавалі на стагоддзі яшчэ да рэвалюцыі, з метровымі сценамі. Гэта акалічнасць і ўберагла ад гібелі двух дзяцей. Калі пачалася бамбёжка, Людміла хацела вывесці малодшага брата на вуліцу і схаваць у бамбасховішча, як рабіла ўжо не раз з пачатку блакады. Але змораны голадам малыш падняцца не змог, і дзеці вырашылі схавацца паміж шафамі. Плачучы, яны слухалі ўдары метранома. У час артабстрэлу адна з бомбаў трапіла ў дом Людмілы Аляксееўны: частка пакоя імгненна знікла, з усіх вокнаў павыляталі шыбы, але дом выстаяў, і дзеці засталіся жывыя. Ветэран успамінае, што за гады блакады яе сям’я змяніла тры кватэры гэтага даходнага дома. Калі ад ранейшага жылля не заставалася нават сцен, маці з двума дзецьмі перабіралася ў пустуючыя памяшканні па суседстве.
Але дзеці, яны такія дзеці: захоўваюць дабрыню ў сэрцы і бадзёрасць духу нават у нечалавечых умовах блакады. А ў Людмілы Аляксееўны ж была для школьнікаў яшчэ і гісторыя пра бегемота. Як аказалася, знемагаючы ад хвароб і катастрафічнай няхваткі ежы і вады ва ўзятым у кальцо горадзе, маленькія ленінградцы аддавалі апошнія крошкі бегемоту з мясцовага заапарка. Збіралі ўсёй грамадой, што называецца, і захавалі жыццё жывёле.
Слухаючы разам з намі ўжо знаёмыя гісторыі, адзінаццацікласніцы Ангеліна Бутровіч, Яўгенія Пабудзей і Мая Куркова, здаецца, зноў прапускаюць іх праз сэрца. Усе дзяўчаты захапляюцца гісторыяй, хоць і звязваць будучыя прафесіі з адным з любімых школьных прадметаў не плануюць. Ангеліна выбрала для сябе медыцынскую сцежку, Яўгенія марыць стаць праграмістам, а Мая мае цвёрды намер пасля ВНУ зноў вярнуцца ў школьны клас, але ўжо ў ролі настаўніка. У работу музея дзяўчаты ўключаліся па-рознаму. Ангеліна зацікавілася гісторыяй блакаднага Ленінграда пасля знаёмства з ветэранам вайны Наталляй Іванаўнай Мядзведзевай. Ужо вельмі пажылая, але ўсё яшчэ з невычэрпнай жыццёвай энергіяй жанчына не ўпускае шанцу наведацца ў школу і падзяліцца з цяперашнім пакаленнем успамінамі са свайго блакаднага дзяцінства.
У 1941-м Наталлі Іванаўне споўнілася чатыры гады. Яе двойчы спрабавалі эвакуіраваць з Ленінграда. Першая няўдалая спроба была зроблена ў пачатку блакады. Тады акружаны фашыстамі горад рыхтаваўся пакінуць эшалон, адзінымі пасажырамі якога былі дзеці ўсіх узростаў. Спадзеючыся зберагчы сваіх хлопчыкаў і дзяўчынак ад страшнай долі, бацькі саджалі іх у вагоны без дакументаў, рэчаў і адраса пункта прыбыцця, проста каб выратаваць. Толькі поезд пакінуў горад, яго разбамбілі немцы. Тых, хто выжыў, было няшмат, але сярод выратаваных пашчасціла апынуцца і Наталлі Іванаўне. Паспяхова пакінула блакадны Ленінград маленькая дзяўчынка толькі праз месяцы па «Дарозе жыцця».
У абодвух страшэнных падарожжах ветэрана суправаджала мяккая цацка, буры мішка. Свайго вернага спадарожніка, які раздзяліў з ёй самыя жудасныя моманты жыцця, Наталля Іванаўна перадала ў школьны музей «І памяць сэрца гаворыць…» Цяпер плюшавы мішутка глядзіць з экспазіцыйнай вітрыны на ўсіх наведвальнікаў музея, юных і не вельмі, наіўных і ўжо ўмудроных вопытам, і, здаецца, вядзе з кожным мысленны дыялог, давяраючы добра яму вядомую тайну аб тым, наколькі каштоўнае чалавечае жыццё. Недалёка ад мішкі ўладкавалася лялька Маня. Школьніца Ангеліна Бутровіч расказвае, што ў адрозненне ад мядзведзя лялька — муляж старой цацкі Наталлі Іванаўны. Але таксама асаблівы экспанат, з сэнсам.
«У нас тут і іншыя рэчы з узятага немцамі ў кальцо Ленінграда. Вось, напрыклад, плойка для валасоў, шчыпчыкі для расколу цукру і грабеньчык. Іх падарыла музею ветэран вайны Зайцава Валянціна Мікалаеўна. Сучасныя дзяўчаты выкарыстоўваюць плойку для валасоў, каб зрабіць прыгожыя кучары. У блакадным горадзе яна мела іншае прызначэнне. Плойка неабходна была як сродак ад вошай, ад чаго тады пакутавала пераважная большасць жыхароў Ленінграда, бо каналізацыйныя зносіны былі парушаны, вады не хапала. А вось шчыпчыкі для расколу цукру выкарыстоўвалі як належыць. Сям’я Валянціны Мікалаеўны была беднай, але часам ім выдавалі карткі на цукар. Вось толькі цэлыя кавалкі ў рот ніхто не клаў — крышылі дробна, для эканоміі», — з пачуццём праводзіць для нас экскурсію школьніца Ангеліна Бутровіч.
У яе аднакласніцы Яўгеніі Пабудзей таксама ёсць свае героі, вачамі якіх дзяўчына глядзіць на падзеі блакаднага Ленінграда. Школьніцу ўразіла гісторыя жыцця ветэрана Вялікай Айчыннай вайны маёра ў адстаўцы Кутузава Нічыпара Міхайлавіча, расказаная ім ад першай асобы ў «Аповесці палымяных гадоў». Былы салдат, удзельнік баёў за абарону Ленінграда аддаў свае мемуары ў дар школьнаму музею, спадзеючыся, што тут яго гісторыя атрымае другое жыццё. Нічыпар Міхайлавіч не памыліўся. Сотню старонак рукапіснага тэксту адзінаццацікласніца Яўгенія «праглынула» за некалькі дзён. Пра подзвігі ветэрана на франтах, дзе ён ваяваў да пераможнага мая 45-га, пра яго работу па ліквідацыі неўзарваных боепрыпасаў у першыя пасляваенныя гады, пра ўзнагароды Кутузава, удастоенага двух ордэнаў Айчыннай вайны I ступені, ордэна Чырвонай Зоркі, школьніца можа расказваць гадзінамі, але вырашае, што лепш за самога Нічыпара Міхайлавіча пра блакадны Ленінград не раскажа ніхто. Дзяўчына раскрыла «Аповесць палымяных гадоў».
«У доме перада мной паўстала такая карціна: паліцца печка-буржуйка, на печы стаіць чыгунок з вадой, а за печкай стаіць ложак, на якім сядзелі двое дзяцей, хлопчык гадоў сямі і трохгадовая дзяўчынка. Я пытаю ў хлопчыка: «З чым варыш суп?». — «А так, адна вадзічка», — адказвае ён. «А дзе ж маці?» — «Мама памерла. Ляжыць у суседнім пакоі. А з намі жыве цётка, але яна пайшла ў горад, за хлебам». У гэты час увайшла ў дом жанчына і кажа: «Вось на два дні паёк на траіх. За раз з’ядзім і будзем два дні галодныя», — зачытвае Яўгенія Пабудзей ўспаміны абаронцы блакаднага Ленінграда Нічыпара Кутузава, які аддаў належны яму хлеб галодным дзецям.
Ветэран пражыў складанае, але доўгае жыццё і памёр у 105 гадоў. Вучні сярэдняй школы нумар 7, куды так любіў прыходзіць на дыялогі з моладдзю і канцэрты Нічыпар Міхайлавіч, прысутнічалі на пахаванні і праводзілі ў апошні шлях салдата — так да апошняга называў сябе ветэран. Кожны год школьнікі наводзяць парадак на магіле франтавіка на Кальварыйскіх могілках, прыносяць кветкі, успамінаюць яго гісторыі, а часцей проста маўчаць, гледзячы на помнік.
Балюча ўспрымае гісторыі пра вайну аднакласніца Ангеліны і Яўгеніі Мая Куркова. Сямейная гісторыя школьніцы непарыўна звязана з фронтам. Прабабуля Маі па татавай лініі Галіна Карпаўна наводзіла самалёты на варожыя цэлі і замуж выйшла за ваеннага лётчыка. А бабуля Маінай мамы пайшла на фронт ваеннай медсястрой, там і пазнаёмілася з будучым мужам-танкістам.
«Прабітая салдацкая каска, палявая пілотка, а ў нас іх дзве, савецкага і нямецкага ўзору, — у кожнага з нашых экспанатаў свая атмасфера, свая гісторыя, якой яны з намі дзеляцца. А гэта медаль «За абарону Ленінграда». Яго прынесла ў музей Наталля Іванаўна Мядзведзева, але вось каму ўзнагарода належыць, мы высветліць так і не змаглі. Герой застаўся безыменным», — апісвае экспанаты на вітрыне адзінаццацікласніца Мая Куркова.
Указваючы на ўнікальную інсталяцыю грунту з месца бязлітасных баёў пад Ленінградам, дапаўняе расказ вучаніц кіраўнік музея Дзмітрый Блізнюк. На невялікім кавалку гліны «ўкапанымі ў зямлю» пасля кровапралітнай бітвы засталіся сапёрная рыдлёўка, ручная граната, граната-лімонка, кароткія гільзы ад пісталета-кулямёта Шпагіна, а даўжэйшыя — ад вінтоўкі Мосіна, прабітая асколкам або куляй каска. Экспанат перадалі ў школьны музей з Санкт-Пецярбурга.
Дарэчы, дапамогу ў папаўненні музейнага фонду сталічнай школе аказвалі дзве піцерскія ўстановы адукацыі. Нядаўна была падпісана дарожная карта, якая прадугледжвае рэалізацыю сумеснага праекта «Памяць на карце горада», паміж школамі нумар 7 Мінска і нумар 210 Санкт-Пецярбурга. А гэта значыць, што, магчыма, ужо ў бліжэйшы час мара настаўніка гісторыі Дзмітрыя Блізнюка спраўдзіцца, і музей папоўніцца новымі экспанатамі, якія ўнясуць дадатковыя штрыхі ў карціну гістарычных падзей блакаднага Ленінграда. Пакуль у ветэранаў ёсць маладыя пераемнікі іх спадчыны, яна будзе жыць.
Вера ВАСІЛЕЎСКАЯ,
фота Таццяны МАТУСЕВІЧ,
БЕЛТА.
